Wat is nepnieuws?
Wat betekent het en welke soorten zijn er?
De term nepnieuws bestaat nog niet zo lang. Het wordt ook vaak als containerbegrip gebruikt, waarbij iedereen er een eigen betekenis aan geeft. Onderstaand filmpje legt het uit.
Soorten nepnieuws
- Desinformatie: Onware informatie die met opzet wordt gemaakt en verspreid, om geld te verdienen, om een persoon of sociale groep te intimideren en/of uit te sluiten, of om een organisatie of land te schaden.
- Malinformatie: Op zich correcte informatie die wordt misbruikt om iets of iemand zwart te maken of te intimideren. Vaak gaat het om onrechtmatig verkregen- of privacygevoelige informatie.
- Misinformatie: Onjuiste informatie die meestal niet met opzet wordt verspreid. Degene die de informatie deelt weet niet dat deze niet klopt.
- Hoaxes: Berichten die opzettelijk onwaar zijn en vaak als doel hebben om verwarring te stichten of paniek te zaaien. Denk bijvoorbeeld aan waarschuwingen voor niet bestaande computervirussen.
- Satire: Dit is niet bedoeld om te misleiden maar om aan het denken zetten door kritiek te leveren op een humoristische manier. Denk bijvoorbeeld aan de Speld.
Zoals in het filmpje wordt genoemd wordt de term 'nepnieuws' tegenwoordig ook gebruikt om informatie, personen of media uit te sluiten of in diskrediet te brengen. Donald Trump bestempelde bijvoorbeeld tijdens zijn presidentschap (2017-2021) regelmatig nieuws en feiten die hem niet bevielen als 'nepnieuws'.
Nog een stap verder gaat het wanneer mensen worden vervolgd voor het verspreiden van onwelgevallige informatie. Zo is in Rusland in maart 2022 een nieuwe wet aangenomen waarmee verspreiders van 'nepnieuws' over de oorlog in Oekraïne maximaal 15 jaar gevangenisstraf kunnen krijgen.
Nepnieuws is niet nieuw
Er wordt al heel lang eenzijdige of verzonnen informatie verspreid met verschillende doeleinden, zoals aanhangers winnen voor een bepaald gedachtengoed en mensen misleiden door informatie te verspreiden die niet klopt.
Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Vroegmoderne tijd in de vorm van pamfletten. Door de uitvinding van de drukpers werd het veel gemakkelijker om deze geschriften te vermenigvuldigen en te verspreiden. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was zelfs sprake van een 'pamflettenoorlog'.
Rond 1900 kwam in Amerika het verschijnsel 'Yellow journalism' op, waarbij gedegen journalistiek onderzoek ondergeschikt werd aan het stimuleren van de verkoopcijfers van kranten met sensationele koppen en opgeklopte verhalen over misdaad en schandalen.
De gevaren van nepnieuws
Waarom is het een probleem?Het grootste gevaar van nepnieuws is dat je niet meer weet wie of wat je nog kunt geloven. Als je geen vertrouwen meer hebt in experts en journalisten kun je ontvankelijker worden voor desinformatie. Mensen zijn geneigd om eerder iets voor waar aan te nemen als dat in hun wereldbeeld past, en verspreiders van nepnieuws maken daar gebruik van door de publieke opinie te beïnvloeden, haat te zaaien of propaganda te bedrijven.
Dit wordt nog versterkt door sociale media en andere internettoepassingen die de razendsnelle verspreiding van nepnieuws mogelijk maken. Uit een onderzoek aan het Massachusetts Institute of Technology bleek dat berichten op Twitter die door factcheckers als nep beoordeeld waren sneller geretweet werden dan berichten die als feitelijk correct beoordeeld waren. De onderzoekers vermoeden dat mensen sneller geneigd zijn om berichten die verrassend of ongewoon zijn te delen.
Deze animatie van de WHO laat zien hoe nepnieuws zich zo snel kan verspreiden en hoe dit tegengegaan kan worden:
Verspreiding
Waarom wordt nepnieuws gemaakt?Er kunnen verschillende redenen zijn waarom nepnieuws wordt gemaakt en verspreid:
- Beïnvloeding: Met verspreiding van desinformatie of propaganda wordt geprobeerd de publieke opinie te beïnvloeden. Zo probeerde Rusland in 2017 de verkiezingen in de VS en Frankrijk te saboteren
- Schade toebrengen: Door het verspreiden van desinformatie kunnen personen, organisaties of landen in diskrediet worden gebracht. Een voorbeeld is het verdacht maken van 'mainstream media', bijvoorbeeld door middel van gemanipuleerde beelden, zoals Rusland doet in de oorlog met Oekraïne.
- Commerciëel: Op sociale media geldt: hoe meer clicks, hoe meer inkomsten. Zogenaamde clickbait probeert met sensationele koppen mensen tot klikken te verleiden. Of de inhoud van het artikel klopt is dan niet of nauwelijks van belang.
- Kritiek leveren: Het doel is hierbij om mensen aan het denken te zetten. Dit zie je bij satire, waarbij kritiek wordt geleverd op een humoristische manier.
Kenmerken
Hoe kun je nepnieuws herkennen?Onderzoek de bron, de maker en achterhaal het doel van het stuk/de tekst
- Waar komt het vandaan? Check op de website de informatie bij ‘over ons’ of ‘contact’.
- Wie heeft het gemaakt? Kijk wie de auteur is van de tekst die je wilt controleren. Wat schrijven anderen over de bron en de auteur van de tekst, worden deze gezien als onpartijdig en betrouwbaar?
- Wat zijn de motieven van de auteur? Is er een commercieel belang, of is de informatie gekleurd door persoonlijke en/of politieke overtuigingen? Is het een hoax of satire?
Check de datum, lees verder & zoek bewijsmateriaal
- Wanneer is het gepubliceerd? Is de informatie niet achterhaald? Bij nepnieuws worden vaak oudere berichten of foto’s hergebruikt in een andere context.
- Welk bewijs wordt er geleverd voor wat er beweerd wordt, en kun je dit ook op andere plekken terugvinden?
- Check de bronnen waar het bericht op gebaseerd is. Zijn deze bronnen betrouwbaar? Klopt de inhoud en conclusie van het bericht met wat er in de oorspronkelijke bronnen staat? Kun je meerdere bronnen vinden die onafhankelijk van elkaar hetzelfde beweren?
Sta stil bij je eigen voorkeuren en vooroordelen
- Komt de informatie overeen met je eigen ideeën en/of voorkeuren? Informatie die jou eigen mening bevestigt, zul je sneller voor waar aannemen. Word je bewust van je eigen blinde vlekken en blijf kritisch.
- Algoritmes van sociale media zorgen ervoor dat je steeds informatie te zien krijgt die bij je profiel past. Hierdoor kom je in een filterbubbel. Diverse bronnen gebruiken en verschillende standpunten vergelijken helpen om je blik te verbreden.
In deze infographic van de International Federation of Library Associations & Institutions (IFLA) vind je een samenvatting van alle genoemde stappen die je kunnen helpen om nepnieuws te herkennen:
