Ontmoeting 84 | afscheid van het jaar 2016

We naderen de Kerst, Oud en Nieuw. De weken van reflectie. “ Daar moet ik maar eens rustig over nadenken onder de Kerstboom”, zeggen bestuurders dan, als er een vraagstuk speelt dat niet zo maar opgelost is en geen acuut antwoord vereist. Veel mensen gebruiken deze tijd om vooruit te kijken en om terug te kijken. Met een mystiek er omheen die we koesteren. Wellicht meer dan ooit. Woorden echoën als vrede, samen zijn, genieten in kleine kring. Het lijkt de periodieke schuilplek in een wereld die op scherp staat, die gespletenheid toont, die je uitdaagt je te verhouden tot basale waarden. In een wereld die maatschappelijke instituties en haar professionals terugwerpt op de kernvraag: wat is onze maatschappelijke taak?

Zo’n jaar was 2016. Het jaar van een school die gewoon als school in rust zijn werk doet. Het jaar van een school die de turbulentie van de moderne samenleving dwars door zich heen voelt gaan. We staan op het punt een jaar af te sluiten dat we niet snel zullen vergeten. Of juist wel. Graag geef ik een korte terugblik op basis van zes blogs die ik het afgelopen jaar geschreven heb. Door op de eerste regel onder elke koptekst te klikken, kom je bij de oorspronkelijke blogposts.

Onderwijs zoals onderwijs hoort te zijn

Het jaar begon zoals het hoort. Met louter aandacht voor het onderwijs, met een gevoel van optimisme en verantwoordelijkheid dat je een rol mag vervullen bij de volwassenwording van jonge mensen. En als er vergaderd werd deden we dat steeds vanuit de insteek hoe we elke dag ons onderwijs weer een beetje kunnen verbeteren. Zoals blijkt uit mijn ontmoetingen met de collega’s van Technische Bedrijfskunde, Verpleegkunde en Financial Services Management, die allen op hun manier invulling gevend aan een duidelijk profiel, een verbindende pedagogiek en modern, wat wij noemen ‘contextrijk’ onderwijs. In die eerste weken van het jaar 2016 mocht ik daarover meepraten, spiegels voorhouden en zelf aan de slag met studenten. De fabriek spint als de tevreden volgegeten kater die je onder de kop kroelt, zo formuleerde een collega het gevoel meteen nadat we het studiejaar 2016-2017 waren opgestart. 

Geef verschil in opvattingen de ruimte, zoek wat ons verbindt

Het mooie van het hoger beroepsonderwijs is dat het hbo in een open relatie staat met haar omgeving. Onderwijs hoort én afgeschermd van de samenleving jonge mensen in betrekkelijke rust op te leiden én tegelijkertijd die samenleving toe te staan de klas binnen te komen. Niet alleen omdat ‘de wereld’ het object is van ons onderwijs, maar ook omdat we zelf met al onze identiteiten een diversiteit aan beelden van die wereld de klas in dragen. We kunnen onze identiteit niet samen met onze jas aan de kapstok op de gang hangen. En soms explodeert letterlijk een stukje van de wereld en galmt dat de klas in. Roept het discussies op die veel vragen van ons pedagogisch vakmanschap om de snel geformuleerde opvattingen de ruimte te geven die ze verdienen, maar ook in te kaderen waar nodig. Parijs, Brussel, Ankara, Nice en heel recent Berlijn, heel veel plekken in de wereld hebben ervaring met brute aanslagen en sommige daarvan komen zo dichtbij, emotioneren van dien aard dat het onrustig wordt in de klas. Zoek het gesprek op, duw het ruwe geluid niet zonder meer weg, is ons devies, maar probeer het als pedagoog bespreekbaar te maken ook al is dat niet altijd gemakkelijk. Geef verschil in opvattingen de ruimte, zoek blijvend op wat ons verbindt.

Twee werelden, parallelle werkelijkheden

Het besef groeit dat we allemaal in een eigen wereld kunnen leven en vanuit dat perspectief niet goed zien dat er meer werelden zijn. Of zoals de journaliste Margalith Kleijwegt het treffend formuleert (ik parafraseer): in één wijk, op één school kunnen verschillende werelden bestaan, die elkaar niet kennen, met allerlei sluimerende spanningen van dien. De kunst is een brug te bouwen op de diepere laag van respect, democratische waarden en pedagogische opdracht. Ik zie elke dag op onze hogeschool collega’s zich druk maken die brug te vinden en te bouwen. In mijn ogen zijn zij de ware helden van deze tijd. Niet de veiligheid opzoeken van het eigen gelijk of ongelijk, van verontwaardiging of (schijn)zekerheid, maar er oog voor blijven houden dat de werkelijkheid complexer is en daardoor mooier. Beter kan de opdracht van een moderne school niet geformuleerd worden.

Rotterdamse aanpak tegen ongelijkheid in het onderwijs

Een oud vraagstuk leek terug te zijn, het vraagstuk van ongelijkheid in het onderwijs. Er was een sfeer ontstaan dat het onderwijs ‘af’ was wat betreft kansengelijkheid, een sfeer waarin men dacht dat we ons wel een leenstelsel konden permitteren waarin de lagere inkomenscategorieën er op achteruit gaan, waarin mensen met leenaversie uitgenodigd worden te lenen. Zonder dat dat effect zou hebben op de toegankelijkheid. Echter, de ongelijkheid in het onderwijs is nooit weg geweest . Natuurlijk boekten we de afgelopen decennia vooruitgang  in de participatie van groepen jongeren met een bepaalde sociaaleconomische of etnische achtergrond, maar ‘af’ is Nederland nooit geweest. We schrokken ervan dat de kloof nu juist groeit in plaats van afneemt. Zeker als we niet kijken naar de jongeren die binnen komen op onze scholen, maar naar het aantal jongeren met bijvoorbeeld een migratieachtergrond dat een diploma haalt.

Dat zijn er veel te weinig en dus pakken we in Rotterdam eendrachtig de handschoen op om daar iets aan te doen. Onderwijs heeft de neiging ongelijkheid te reproduceren en onze uitdaging is om dat tegen te gaan. We hebben de emancipatoire functie van het (hoger beroeps)onderwijs herontdekt. Het jaar 2016 was één galmend pleidooi om voor sommige groepen iets extra’s te mogen doen en het is mooi dat we het jaar afsluiten met ruimte om – te beginnen bij de Pabo’s – iets extra’s te kunnen aanbieden aan bepaalde groepen mbo’ers in de vorm van schakelprogramma’s. We begonnen het jaar met schrik en een vraag, sluiten het af met energie en een kans.

Over inclusiviteit en de noodzaak dat docententeams de bal opeisen

De samenleving lijkt te fragmenteren. Identiteiten verliezen collectief hun eenvormigheid in een diverse samenleving met een grotere diversiteit binnen de diversiteit. Uitsluitingsmechanismen lijken sterker te worden dan de includerende bewegingen. Het vraagstuk van studieuitval krijgt een culturele component, dit ligt voorbij de vraag of het curriculum goed is en of de roosters kloppen. Heel belangrijk, mooi ontworpen curricula en kloppende roosters (heel belangrijk inderdaad!), maar de pedagogiek en ruimte geven aan docententeams die hun collectieve verantwoordelijkheid  nemen om studenten ‘vast te pakken’ en naar een diploma te begeleiden, zijn van doorslaggevend belang.

Dus hebben we tijdens de jaaropening een aantal belangrijke documenten gepubliceerd. In de eerste plaats Onze Agenda, waarin we zo compact mogelijk onze idealen hebben geformuleerd: inclusief onderwijs dat zijn betekenis ontleent aan de beroepscontext. Een agenda waarin we niet centraal willen voorschrijven hoe dat moet, maar waarin we docententeams uitnodigen de ruimte te nemen daar invulling aan te geven.

We zijn dat radicale decentralisatie gaan noemen, niet om de hogeschool te laten versplinteren in een zielloos geheel waarin opleidingen maar doen wat ze willen, maar om de hogeschool die krachtige en waardenvolle eenheid te laten zijn, waarin we ons verbinden op waarden en waarbij opleidingen de ruimte voelen die dingen te doen die nodig zijn. Op een noodzakelijke ondergrond, zo heb ik in een essay (geschreven samen met collega Izaak Dekker) betoogd, van aandacht voor democratische waarden, een pedagogisch klimaat van inclusiviteit en zorgvuldige omgang met onze taal, het Nederlands. En wat is er mooier dan een dergelijk groot en optimistisch gedachtengoed presenteren tijdens een jaaropening waarop  we succesvolle studenten van onze opleidingen Electrotechniek, Industrieel Product Ontwerpen en Lerarenopleiding Maatschappijleer in het zonnetje zetten vanwege hun bijzondere prestatie in het afgelopen schooljaar? 

Ruimte voor scholen, ruimte voor vertrouwen

Soms moet je ver reizen naar een vreemde omgeving, om te ontdekken hoe mooi je eigen tuin is. Het overkwam mij in China. Uitgenodigd om Chinese universiteiten wat meer te vertellen over onze hogescholen reisde ik naar Beijing om vervolgens China te leren kennen aan de hand van een echte kenner en een van onze studenten (opleiding Trade Management of Asia). De kenner laat mij een China zien dat zoekt daar meer creativiteit en zelfbewustzijn in een omgeving die controle eist. De twee studenten studeren en werken langere tijd in China. Beide hebben een mbo-achtergrond. We vergaderen in Nederland de laatste tijd veel over het studiesucces van de mbo'er. Dat is terecht omdat sommige groepen mbo'ers het moeilijk bij ons hebben. Maar daardoor onstaat vaak het beeld dat ‘de mbo’er' het niet goed doet. De studenten die mij China laten zien. laten zien dat dat beeld veel te eenzijdig is.

In datzelfde China schreef ik over het fenomeen van de prestatieafspraken, een instrument om controle te krijgen op de prestaties van instellingen, een vorm van systeemdwang die die beperkt in plaats van ruimte te geven, die geen vertrouwen durft uit te spreken, maar een cultuur van afvinklijstjes creëert. Interessant is dat in het politiek-maatschappelijke debat over die prestatieafspraken vaak de legitimatie gevonden wordt in het zogeheten rapport-Veerman. Soms met een licht triomfantelijke blik in mijn richting, criticaster van het fenomeen Prestatieafspraken en tevens lid van genoemde commissie….

De commissie Veerman stond voor variëteit. De commissie riep het hoger onderwijs op om harder te werken aan zowel kwaliteit als aan het eigen profiel. De commissie stelde teveel eenvormigheid vast en riep instellingen op kleur te bekennen. Ook  nodigde ze de overheid uit om (ik citeer): “Het aandeel studentgebonden financiering geleidelijk te laten afnemen ten gunste van een groeiend aandeel missiegebonden financiering. Relatief goede prestaties op de dimensies die corresponderen met de door de instelling gekozen missie worden beloond”. Als dat de afspraken van de toekomst worden, waarbij de instelling samen met haar stakeholders – extern, maar zeker ook intern - in vrijheid mag formuleren wat zij de samenleving kan beloven, zonder gerichtheid op afvinken en afrekenen, dan tekenen we die in Rotterdam maar al te graag.

Ook in 2017 weer middenin de samenleving 

Het jaar nadert zijn einde. Willen we 2016 snel vergeten? Ik vind van niet. Het jaar 2016 heeft ons – soms wat ruw – weer dichter bij onze maatschappelijke opdracht gebracht, ons – soms wat scherp – er aan herinnerd hoe belangrijk het is als (hoge)school midden in die samenleving te staan, ons als bestuurders – soms wat pijnlijk – gedwongen over onze rol na te denken. Dat is goed. Als we daarvan leren, starten we 2017 weer met hetzelfde optimisme als waar we 2016 mee gestart zijn. 

Ik dank mijn collega’s van Hogeschool Rotterdam voor hun inzet en wat ze voor de Rotterdamse jeugd betekenen. Diep respect. Ik wens hen, onze Raad van Toezicht en CMR, onze onderwijsvrienden in en buiten de stad Rotterdam, alle mensen met wie we goed samenwerken en niet te vergeten onze studenten mooie dagen toe. En  alle succes en vooral …… gezondheid en geluk in 2017.