Wie controleert het nieuws?

Door Jelle van Baardewijk. Gepubliceerd op 5-6-2020. 

Onlangs sprak ik Ruben Brave, een ondernemer met een hart voor de publieke zaak. Samen met anderen heeft hij Make Media Great Again opgericht. Deze non-profit organisatie verbindt journalisten aan kritische meedenkers die hun nieuwsteksten van commentaar voorzien. Zelf spreekt Ruben Brave trouwens liever van ‘annotaties’, concrete suggesties in de marge van de tekst, die een journalist kan gebruiken voor een verbeterslag. Ik vind het een boeiend initiatief dat de media helpt neutraler te rapporteren, beter om te gaan met bronnen en de strijd met halve waarheden en nepnieuws aan te binden.

Informeren, interpreteren en entertainen

De discussie over halve waarheden en leugens in het nieuws is sinds de verkiezing van Donald Trump aan de orde van de dag. Ook corona zet het publieke debat op scherp. Voorbeeld: wekenlang zagen we in vette letters en rode balken het aantal sterfgevallen en IC-opnames voorbijkomen. En ja, dat was nieuws. Maar omdat ‘de feiten’ veelal zonder context werden gepresenteerd, gaven ze een vertekende voorstelling van zaken, die de corona-angst wellicht onnodig heeft aangewakkerd. En had er niet veel meer aandacht moeten zijn voor verpleeghuizen? Voor de klappen die vallen in het mkb? Naar mijn idee was de balans in verslaggeving maandenlang zoek. Je vraagt je af waarom media dat zelf niet goed doorhadden…

Als bedrijfsethicus ben ik al jaren geïnteresseerd in media(bedrijven) omdat zij enerzijds de publieke zaak (zouden moeten) dienen en anderzijds ook geld moeten verdienen. Zeker bij populaire nieuwssites als NU.nl en NOS heb ik vaak het idee een mix van informatie, interpretatie en entertainment te lezen. Dat trekt gewoon meer bezoekers. Dramatische verhalen over coronadoden en IC-bedden zijn bijvoorbeeld populair.

Eerlijk gezegd heb ik ook veel geleerd van ambivalente berichtgeving: Nieuwslezen scherpt de geest, juist ook wanneer de berichtgeving niet 100% neutraal is. Een goed media-dieet vereist wat mij betreft dat we verschillende media volgen die elkaar liefst ook tegenspreken.

Het belang van nieuws voor beschaving

Het is belangrijk dat de reguliere media hun uiterste best doen om een gebalanceerd en waarachtig beeld van de wereld over te brengen op lezers en kijkers. Ik ben daarom fan van kwaliteitskranten waar men daar aardig goed in slaagt. Zij kunnen grotere kwesties zoals klimaatverandering of de onrust over de EU agenderen. Bovendien kunnen zij andermans uitspraken en waarheidsclaims over dergelijke kwesties controleren. (Wist je trouwens dat je als student tegen bodemtarieven een abonnement op een krant kunt nemen?).

Het gaat echter al een decennium slecht met kwaliteitsmedia: er is een terugval van abonnementen en jongeren zijn slecht te porren voor het nieuws. Hoewel er uitzonderingen zijn, zoals een nieuwe vlogcultuur en een platform als De Correspondent, zal het medialandschap door de vergrijzing en digitalisering naar alle waarschijnlijkheid verder verschralen in de komende jaren. Minder mensen gaan vermoedelijk meer van hetzelfde nieuws lezen en kijken.

In Verenigde Staten is inmiddels sprake van nieuwswoestijnen, gebieden zonder lokale krant of tv. Ondertussen is het nationale publieke debat daar sterk gepolariseerd. In die zin vind ik het fascinerend dat wij in tijden van corona massaal naar de NOS kijken. Dit is bijzonder als je Nederland vergelijkt met de Verenigde Staten waar geen enkel kanaal zoveel gezag heeft onder een groot publiek van verschillende achtergrond en interesse.

Zie in deze tabel hoe populair het NOS journaal was tijdens de coronapiek: Er keken steeds meer dan 2 miljoen mensen. 

Bron: Piet Bakker. Zie voor meer data: kijkonderzoek.nl

Middenveld en overheid

De vraag is wat media kunnen doen om de burger zo goed en eerlijk mogelijk te informeren. Misschien moet er een overheidsinstituut voor fact checking komen? Ik aarzel bij die gedachte. Ik ben wel voor meer subsidies voor serieuze onderzoeksjournalistiek en lokaal nieuws.  

Make Media Great Again spreekt me aan omdat het een hybride organisatie is die typerend is voor het maatschappelijk middenveld: niet gerund door een familie, niet betaald de staat, maar ook niet door de markt. Toch moet zo’n initiatief natuurlijk wel draaiende worden gehouden en daar zijn geld en ondernemerschap voor nodig. Deze coronatijd leert ons opnieuw dat er echt veel mensen zijn die zich graag inzetten voor het gemeenschappelijke goede en daarbij niet per se uit zijn op winst. Denk alleen aan de talloze vrijwilligers die iets in een ziekenhuis wilden doen. Een ander voorbeeld is de Hulptroepen Alliantie die non-profit mondkapjes levert in Nederland.

Strijdbare media

De bestrijding van nepnieuws en halve waarheden, momenteel bijvoorbeeld op YouTube, brengt de discussie op gang over de vrijheid van meningsuiting. We weten bijvoorbeeld dat critici van het coronabeleid zoals Maurice de Hond niet gemakkelijk publiceren op YouTube. Is een dergelijke censuur wel wenselijk?

Het antwoord lijkt mij dubbel: het is duidelijk typisch westers en modern dat de waarheid boven alles gaat en ook vrijelijk moet kunnen worden uitgesproken. Die waarheid staat echter ook constant ter discussie en wordt niet louter door experts verkondigd. Echte wetenschap betekent constante discussie. Het is geen toeval dat het Westen ook een discussiecultuur ontwikkelde ten tijde van de Verlichting, toen ook de moderne wetenschap haar vlucht nam. Kortom: kritiek hoort erbij maar censuur is fout. Of, om met de club van Ruben Brave te spreken: schrijf annotaties bij elkaars werk, ook buiten de journalistiek.

Studeren is annoteren

Ook in het onderwijs lijkt me dat een goed idee: lees met elkaar de krant en kijk tv en maak daarbij aantekeningen. Onderstreep bijvoorbeeld de overdreven stellingnames, identificeer koppen die niet overeenkomen met de inhoud en feiten die niet goed onderbouwd zijn, kritiseer meningen die matig onderbouwd zijn en benoem tegenvoorbeelden.